Ferme de Navarin

Znajduje się przy drodze D 977, pomiędzy miejscowościami Souain-Perthes-lès-Hurlus i Sommepy-Tahure. Zbudowany na miejscu, gdzie znajdowała się ferma-oberża, nosząca nazwę „La Ferme de Navarin” (zwana dawniej ferme de Rougemont), która została zniszczona podczas walk w 1915 r.

Po zakończeniu I wojny światowej powstała organizacja pod nazwą Association du Souvenir aux Morts des Armées de Champagne (ASNAC), mająca na celu upamiętnienie żołnierzy poległych na froncie w Szampanii. Na jej czele stanęli generałowie Henri Gouraud i Alexis Hély d'Oissel. Przeprowadzono zbiórkę pieniężną i w 1923 r. rozpoczęto budowę pomnika. W uroczystości odsłonięcia pomnika, dnia 28 września 1924 r., wzięli m.in. udział marszałek Francji Joseph_Joffre i generał H. Gouraud.

Pomnik – ossuarium ma formę betonowej piramidy zwieńczonej rzeźbą, przedstawiającą dwóch żołnierzy francuskich i żołnierza amerykańskiego. Wewnątrz piramidy urządzono kaplicę, w której umieszczono ponad tysiąc tabliczek ufundowanych przez rodziny poległych. Poniżej znajduje się krypta, w której pochowano szczątki ponad 10.000 nieznanych żołnierzy poległych na froncie w Szampanii. W 1946 r. spoczął tu były dowódca IV Armii gen. H. Gouraud, a w 1969 r. jego szef sztabu gen. André Prételat¹⁾.

Piramida jest częściowo obłożona płytami z czerwonego piaskowca, na których od frontu umieszczono napis:

„1914 ● AUX MORTS ● DES ARMEES DE CHAMPAGNE ● 1918”

Powyżej, na cokole pomnika, zostały wyryte numery i nazwy oddziałów walczących w Szampanii. Upamiętniono 93 dywizje piechoty i 8 dywizji kawalerii armii francuskiej, Rezerwę Generalną Artylerii (réserve générale d'artillerie), dywizję lotniczą, cztery dywizje amerykańskie, dwie brygady rosyjskie, brygadę czechosłowacką i pułk polski (1er Regt. Polonais).

1er Régiment de Chasseurs Polonais (R.C.P.) – 1 Pułk Strzelców Polskich został formalnie utworzony 10.01.1918 r. Jego dowództwo objął ppłk Jules Marie Paul Jasienski, oficer armii francuskiej. W lutym 1918 r. pułk został przydzielony do francuskiej IV Armii, a na początku czerwca, podporządkowany 163 Dywizji Piechoty, objął stanowiska w rejonie miejscowości Suippes. W starciach i wypadach na linii frontu stracił pierwszych zabitych i rannych żołnierzy. 18 czerwca 1918 r., podczas uroczystości, w której uczestniczyli Roman Dmowski i gen. Louis_Archinard, gen. Henri Gouraud²⁾ wręczył pułkowi jego pierwszy sztandar. W połowie lipca 1 psp przeszedł pod rozkazy dowódcy 170 Dywizji Piechoty i został skierowany w rejon Saint Hilaire-le-Grand i Aubérive, gdzie uczestniczył w odpieraniu ataków niemieckich. 25 lipca 1918 r., 5 kompania II batalionu, dowodzona przez kpt. J. Krzywkowskiego-Wolińskiego, zaatakowała niemieckie pozycje w lasku „Bois de Raquette” biorąc do niewoli 118 jeńców. Poniosła duże straty, odpierając kilka kontrataków niemieckich. Dzień 25 lipca stał się później świętem pułkowym 43 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych³⁾. Bój ten został także upamiętniony napisem na jednej z tablic znajdujących się na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie - "ST. HILAIRE LE GD ● KOŁO REIMS ● 25 VII 1918".

Dnia 1 września 1936 r., podczas wizyty we Francji, pomnik-ossuarium odwiedził Generalny Inspektor Sił Zbrojnych gen. Edward Śmigły-Rydz. Towarzyszył mu gen. Maurice Gamelin, szef francuskiego Sztabu Generalnego.

Fot. Jean-François Kusina

Sierpień 1925 – Manewry kawalerii na Wołyniu. Od lewej: gen. Władysław Sikorski, minister spraw wojskowych, gen. Henri Gouraud, gubernator Paryża, gen. Charles Dupont, szef francuskiej misji wojskowej.

Wizyta generała E. Śmigłego-Rydza, 1 września 1936 r.