Warszawa

Wschodnia brama Cytadeli Warszawskiej, zbudowana w latach 1833-1835 jako Wrota Iwanowskie, cmentarz-mauzoleum więźniów politycznych straconych w Królestwie Kongresowym.

W pobliżu tej bramy, od 1886 Rosjanie wykonywali egzekucje więźniów politycznych na skarpie Cytadeli od strony Wisły. Stały tam szubienice, których szczątki wmurowane w ściany bramy widoczne są jeszcze dzisiaj. Ciała straceńców były chowane bezpośrednio na stoku, a robiono to w najgłębszym ukryciu.

Źródło: Brama_Straceń, licencja CC-BY-SA

Fot. Krzysztof Menel

Traugutt został aresztowany w nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 w swojej warszawskiej kwaterze. Wyrok degradacji i kary śmierci przez powieszenie wykonano koło Fortu Legionów o 10 rano. Razem z dyktatorem powstania straceni zostali pozostali członkowie rządu narodowego.

Źródło: Romuald_Traugutt, licencja CC-BY-SA

Fot. Krzysztof Menel

ROMUALD TRAUGUTT
RAFAŁ KRAJEWSKI
JAN JEZIORAŃSKI
JÓZEF TOCZYSKI
ROMAN ŻULIŃSKI

Fot. Krzysztof Menel

EDMUND TACZANOWSKI, GENERAŁ WOJSK POWSTAŃCZYCH, ŻYŁ LAT 57, ZMARŁ 14 WRZEŚ. 1879
ANTONI REMISZEWSKI, WETERAN 1863R., ODZN. KRZYŻEM NIEPODLEGŁOŚCI Z MIECZAMI, ŻYŁ LAT 91, ZM. 11.11.1932 R.
STEFAN PIĄTKOWSKI, WETERAN 1863 R, LAT 76, ZM 24 X 1920

Cmentarz jest zlokalizowany przy ul. Powązkowskiej 14. Został założony w 1790 r. i jest najstarszą czynną nekropolią warszawską. Szacuje się, że spoczęło na nim ponad 1 mln zmarłych, w tym wielu znanych Polaków, wybitnych artystów, naukowców i obywateli zasłużonych dla kraju i Warszawy. W ogromnej większości były to osoby cywilne, które zmarły śmiercią naturalną. Jednak na cmentarzu powązkowskim grzebano również żołnierzy i inne ofiary wojen, powstań oraz prześladowań zaborców i okupantów. Wiadomo z przekazów historycznych, że na starej części cmentarza już w czasie powstania kościuszkowskiego powstały oddzielne zbiorowe mogiły żołnierzy polskich, pruskich i rosyjskich. W okresie wojen napoleońskich chowano tu żołnierzy francuskich zmarłych w lazaretach warszawskich, a także Polaków poległych pod Raszynem w 1809 r. lub zmarłych z ran w późniejszym okresie. Prawie wszystkie wspomniane mogiły uległy zapomnieniu i zatarciu. W czasie powstania listopadowego grzebano tu zarówno żołnierzy polskich, jak i rosyjskich poległych podczas szturmu Woli w 1831 r. Dalsze zbiorowe mogiły powstały w 1861 r. Władze carskie brutalnie tłumiły manifestacje patriotyczne. Do naszych czasów przetrwała mogiła "Pięciu poległych" w dn. 27.02.1861 r. Ślady pochówku ponad 100 osób zmasakrowanych na Placu Zamkowym dn. 08.04.1861 r. zostały starannie zatarte przez rosyjskich zaborców.

Podczas powstania styczniowego na warszawskich cmentarzach grzebano również poległych powstańców, jednak z uwagi na możliwość represji wobec rodzin nie upamiętniano tego na pomnikach nagrobnych. Stosowne inskrypcje pojawiały się dopiero w późniejszym okresie. Taki właśnie napis widnieje na pomniku nagrobnym rodziny Żurkowskich:

"Ś.P. • STANISŁAW • ŻURKOWSKI • STUDENT UNIWERSYTETU • W LIÈGE • ŻYŁ LAT 22 • † D. 19 LUTEGO 1863 R. • W KRZYWOSĄDZY • I TAM POCHOWANY".

Na Starych Powązkach pogrzebano lub upamiętniono kilkudziesięciu weteranów powstania styczniowego, którzy zmarli przed lub po roku 1918. Na grobie rodziny Bełkowskich jest napis:

"LUDWIK BEŁKOWSKI • SYN PAWŁA I ZOFJI Z ZDROJEWSKICH • UCZESTNIK POWSTANIA 1863 • UR. 1827 R. • ZGINĄŁ NA SYBIRZE".

W okresie I wojny światowej i w latach 1918-1920 przybyło kilkaset grobów poległych i zmarłych żołnierzy, których ciała sprowadziły rodziny lub towarzysze broni. II wojna światowa spowodowała duże zniszczenia na Starych Powązkach. Kościół cmentarny i katakumby zostały zbombardowane i spalone, a wiele pomników nagrobnych uległo zniszczeniu. Pierwszych zabitych chowano już w 1939 r. po kapitulacji Warszawy. Po 1945 r. na cmentarzu powązkowskim grzebano tysiące poległych i zmarłych w czasie powstania warszawskiego. Byli to żołnierze i osoby cywilne, których ciała ekshumowano z prowizorycznych grobów znajdujących się na skwerach i ulicach Warszawy.

Źródło: "Przewodnik po cmentarzu powązkowskim w Warszawie" (1976)

Fot. Krzysztof Menel

Pięciu poległych 27.02.1861 r.:
Filip Adamkiewicz, robotnik
Michał Arcichiewicz, uczeń gimnazjum
Karol Bredel, rzemieślnik
Marceli Karczewski, ziemianin
Zdzisław Rutkowski, ziemianin

Karol Godecki, poległ w 1863 r.
Konstanty Gudowski, lat 15, poległ pod Siemiatyczami 06.02.1863
Adam Paszyński, poległ w 1863 r.
Stanisław Żurkowski, lat 22, student, poległ pod Krzywosądzem 19.02.1863

Ludwik Bełkowski, powstaniec 1863, zginął na Syberii

"MICHAŁ LANDY • UR. 25.I.1844 •• UCZESTNIK PATRIOTYCZNEJ • MANIFESTACJI NA PLACU • ZAMKOWYM • DNIA 8 KWIETNIA 1861 R. •• ZGINĄŁ NIOSĄC W POCHODZIE KRZYŻ • PODJĘTY Z RĄK UGODZONEGO KULĄ • KSIĘDZA".

Fot. Krzysztof Menel

MICHAŁ LANDY, UR. 25.I.1844
LEON WAGENFISZ, POWSTANIEC 1863R., WRÓCIŁ Z WYGNANIA W 1882 ROKU