Białystok

Zlokalizowany przy ul. 11 Listopada w Białymstoku. Założony na początku 1920 r. na skraju Parku Zwierzynieckiego, w pobliżu szpitala polowego i niemieckiego cmentarza wojskowego z I wojny światowej. W marcu 1920 r. zaprzestano grzebania zmarłych żołnierzy i jeńców na przyszpitalnym cmentarzu, a ich zwłoki przeniesiono do dwóch wspólnych mogił na cmentarz w Parku Zwierzynieckim. Pogrzebano tam również wielu poległych w sierpniu i wrześniu 1920 r. W 1921 r. opiekę nad cmentarzem objął Urząd Opieki nad Grobami Wojennymi, a w latach późniejszych sprawowało ją Towarzystwo Opieki nad Grobami Bohaterów. W okresie II wojny światowej część nagrobków uległa zniszczeniu. W ich miejsce pochowano żołnierzy Armii Czerwonej i Wojska Polskiego poległych i zmarłych w latach 1939-1949. Około stu żołnierzy WP pochowano w zbiorowych mogiłach w 1939 r., na których umieszczono napisy:

”W MOGILE • TEJ I OBOK • DR KONRAD FIEDOROWICZ Z • KAPELANEM SZPITALA KS. PIOTREM • MAZIEWSKIM, • Z POMOCĄ HARCE- • RZY I SPOŁECZEŃSTWA MIASTA - • POCHOWALI OKOŁO 100 OBROŃ- • CÓW BIAŁEGOSTOKU – NOCĄ Z • 15 NA 16 IX 1939 ROKU. • CHOWANO ICH W STANIE ROZ- • KŁADU NA SKUTEK DZIAŁANIA • NIEMIECKIEJ DYWERSJI • W 55-TĄ ROCZNICĘ WRZEŚNIA •• OKRĘGOWA • IZBA LEKARSKA”.

”MIEJSCE WIECZNEGO SPOCZYNKU • OKOŁO 100 ŻOŁNIERZY Z SAMODZIEL- • NEJ GRUPY OPERACYJNEJ „NAREW” • POLEGŁYCH W OBRONIE BIAŁEGO- • STOKU WE WRZEŚNIU 1939 R.”

Niektórzy spoczęli w mogiłach indywidualnych. Szczątki kpr. Bolesława Bierwiaczonka zostały przeniesione na cmentarz wojskowy w roku 1973. Śmiertelnie ranny w walkach o Hajnówkę, pierwotnie pochowany był we wsi Budy. Na cmentarzu spoczywa także kilku szeregowców Armii Czerwonej, którzy zginęli lub zmarli w 1939 r.

Źródło: Urszula Kraśnicka-Zajdler "Cmentarz wojskowy w Zwierzyńcu" [w:] "Pomniki Niepodległości" (2008)

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Fot. Mariusz Proskień

Ajuszczak Roman   † ??.09.1939
Bierwiaczonek [Barwiaczonek] Bolesław, kpr., 3 p. strz. konnych, zm. z ran 17.09.1939
Kowalewski Piotr   † ??.09.1939
Łazarczyk Zygmunt, plut., 71 pp   † 27.09.1939
Markowski Antoni, uł.   † 24[11].10.1939
Świetlikowski Zenon   † ??.09.1939

Liesniewskij Władimir A., krasnoarmiejec, pol. 26.10.1939
Liubutow B.H., krasnoarmiejec   † 1939
Nikitienko M.A., krasnoarmiejec   † 1939
Seliwierstow A.M., krasnoarmiejec   † 1939

Zlokalizowana na Cmentarzu Farnym przy ul. Władysława Raginisa. Wspólna kwatera żołnierzy poległych w latach 1920 i 1939 znajduje się po prawej stronie kaplicy cmentarnej, przy samym murze ogrodzenia. Po prawej stronie kwatery znajduje się pomnik składający się z dwóch głazów narzutowych ustawionych na wspólnym cokole. Na jednym z nich umieszczono tablicę z napisem:

”W GROBACH TYCH • POCHOWANO STU • KILKUDZIESIĘCIU • ŻOŁNIERZY NIEZNANYCH • POLEGŁYCH • W 1920 r. I 1939 r. • KTÓRZY ODDALI SWE • ŻYCIE W OBRONIE • OJCZYZNY •• O PANIE PRZYJMIJ ICH • NAJWYŻSZĄ OFIARĘ”.

Na cmentarzu znajduje się grób rodziny Brzostowskich, gdzie na tablicy umieszczono symboliczny napis ku czci ppor. pil. L. Brzostowskiego, jego ojca i brata. Podporucznik Brzostowski zginął pod Pińskiem (razem z dwoma lotnikami) na samolocie „Łoś”.

Fot. Mariusz Proskień

Brzostowski Albin, żołnierz AK, zamordowany w Gross-Rosen w 1944
Brzostowski Lucjan, ppor. pil., 221 esk. bomb., zg. śm. lotnika 17.09.1939
Brzostowski Zenon, kpr. pil., Polish Air Force., zg. śm. lotnika 26.04.1944

Zlokalizowana na cmentarzu miejskim przy ul. Władysława Wysockiego. Wspólna kwatera żołnierzy poległych w latach 1920 i 1939 znajduje się po lewej stronie głównej alei. W 1989 r. społeczeństwo Białegostoku ufundowało przed kwaterą głaz pamiątkowy, na którym znajduje się tablica z napisem:

”W MOGIŁACH TYCH, OBOK 72 ŻOŁNIERZY Z 1920 r. • POCHOWANO 100 NIEZNANYCH ŻOŁNIERZY • Z WRZEŚNIA 1939 r. POLEGŁYCH W OBRONIE • BIAŁEGOSTOKU. POCHOWANO TU RÓWNIEŻ • LOTNIKÓW: kpt. SEWERYNA ŁAŹNIEWSKIEGO I ppor. EUGENIUSZA CHOJNACKIEGO, KTÓRZY • W DNIU 3 IX STOCZYLI ŚMIERTELNY BÓJ NAD • MIASTEM Z NIEMIECKIM PILOTEM I SPADLI • W REJONIE WASILKOWA. •• W 50 ROCZNICĘ WRZEŚNIA 1939 r. • SPOŁECZEŃSTWO BIAŁEGOSTOKU”.

Źródło: Wojciech Zmyślony,"Ostatni lot „Czapli” 13 eskadry obserwacyjnej"

Fot. Mariusz Proskień

Chojnacki Eugeniusz, ppor. pil., 13 eskadra obserwacyjna, pol. 03.09.1939
Łaźniewski Seweryn, kpt. obs., 13 eskadra obserwacyjna, pol. 03.09.1939

Zlokalizowana na cmentarzu św. Rocha przy al. Konstytucji 3 Maja. Znajduje się naprzeciw głównego wejścia. Nagrobek został ufundowany przez PTTK w 1969 roku. Na jednej z tablic leżących na mogile wyryto napis:

”WIECZNA PAMIĘĆ I CZEŚĆ • OBROŃCOM BIAŁEGOSTOKU • POLEGŁYM NA POLU CHWAŁY • WE WRZEŚNIU 1939 ROKU”.

W mogile spoczywa dziewięciu żołnierzy Wojska Polskiego.

Fot. Mariusz Proskień

Dzieszutow Antoni   † 1939
Gryko Jan   † 1939
Kulikowski Bolesław   † 1939
Łupiński Józef, por.   † 1939
Molenda [Malenda]   † 1939
Nendzarski Kazimierz   † 1939
Opas Stanisław   † 1939
Pawlicz Mikołaj   † 1939
Polak Stanisław   † 1939

Znajduje się przy al. Jana Pawła II. W 1974 r., na Wysokim Stoczku, w miejscu stanowisk bojowych żołnierzy 42 pułku piechoty, utworzono miejsce pamięci narodowej. Do upamiętnienia użyto pni topoli i wierzb. Zespół pomnikowy wykonany z nietrwałych materiałów ulegał zniszczeniu i dewastacji. W latach 1988-1989 przeprowadzono remont ustawiając jedenaście drzew wykonanych z blachy miedzianej. Tablice i napisy wykonano z brązu. W 2008 r. pomnik poddano kolejnemu remontowi. Umieszczono odznaki formacji broniących Białegostoku oraz tablicę z napisem

”REDUTA • OBRONY MIASTA BIAŁEGOSTOKU • 15 WRZEŚNIA 1939 R. WALKĘ O HONOR MIASTA • Z NIEMIECKĄ BRYGADĄ „LÖTZEN” • PODJĄŁ BATALION MARSZOWY 42 PUŁKU PIECHOTY • WSPARTY PRZEZ BATALION WARTOWNICZY, • SZWADRON 2 PUŁKU UŁANÓW GROCHOWSKICH, • ARTYLERZYSTÓW KONNYCH Z 14 DYWIZJONU, • GRUPY PIECHURÓW I KAWALERZYSTÓW. •• POMNIK POWSTAŁ W 1974 ROKU • Z INICJATYWY UCZESTNIKA WALK • ANTONIEGO MALECKIEGO • BYŁ TO PRZEJAW WOLI MIESZKAŃCÓW • W 70 ROCZNICĘ WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ • ZOSTAŁ ODNOWIONY NA ZLECENIE • URZĘDU MIASTA W BIAŁYMSTOKU • PRZEZ FIRMY „JARBUD” I „IZOCHEM” WEDŁUG • PROJEKTU JERZEGO GRYGORCZUKA •• NIECH WIECZNIE TRWA PAMIĘĆ • O BOHATERACH •• BIAŁYSTOK 2009”.

We wrześniu 1939 r. na białostockich cmentarzach pochowano około 300 żołnierzy WP. Większość z nich zmarła z ran w szpitalach polowych. Dnia 15 września 1939 r. Niemcy zajęli Białystok, a 22 września przekazali go Armii Czerwonej.

Fot. Mariusz Proskień