Pomnik-Mauzoleum bitwy pod Tannenbergiem

Nieistniejący pomnik-mauzoleum upamiętniający zwycięstwo nad Rosjanami w 1914 r. Razem z zespołem cmentarzy wojennych, zbiorowych i pojedynczych mogił znajdujących się w pobliskiej wsi Sudwa tworzył krajobraz pobitewny - miejsce pamięci narodowej (Nationaldenkmal - jedyny pomnik w Niemczech o takim statusie przed 2WŚ).

Wieże były ponumerowane przeciwnie do ruchu wskazówek zegara:

1. Wieża wejściowa, mieszcząca pomieszczenie straży.
2. Wieża poświęcona wysiłkom narodu niemieckiego podczas I wojny światowej.
3. Wieża prezentująca historię Prus Wschodnich.
4. Wieża sztandarowa.
5. Wieża Hindenburga.
6. Wieża żołnierska.
7. Wieża poświęcona ofiarom I wojny światowej, mieszcząca kaplicę.
8. Wieża dowódców.

Pomiędzy poszczególnymi wieżami zlokalizowane były pomniki i tablice, poświęcone niemieckim formacjom wojskowym, biorącym udział w zmaganiach. Odpowienio między wieżą:

• 1-2: I. Reserve-Korps, 6. gem. Landwehr-Brigade,
• 2-3: XVII. Armeekorps,
• 3-4: 1. Kav.-Div., Jäger, Pioniere, Train, Festungstruppen,
• 4-5, 5-6: pomniki różnych formacji biorących udział w I WŚ (Ehrenmal der Flieger, der Nachrichten, der Eisenbahner, der Freikorps, der Ärzteschaft und Sanitäter),
• 6-7: I. Armeekorps, 5. Landwehr-Brigade,
• 7-8: XX. Armeekorps, 35. Division, 70. gem. Landwehr-Brigade, Hauptreserve Graudenz,
• 8-1: 3. Reserve-Division, Landwehr-Division von der Goltz.

Źródła:

• W. Knercer, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyńskim, Warszawa 1995
• B. Kuźniewski, Tannenberg-Denkmal jego dzieje, ALBO 1994
• Tannenberg Nationaldenkmal, dostęp 2012-09-18

Poświęcone jednostkom wchodzącym w skład 1. rezerwowej dywizji piechoty I rezerwowego korpusu armii niemieckiej.

Inskrypcje:

• "Seinen Toten • und ihren Taten • Treue um Treue • Preuß. Res. Inftr. Rgt. 1",
• "Res. Inf. Rgt. 59 • kämpfte bei Tannenberg • unter • Oberstleutnant Modrow • Es opferte im Weltkriege 75 Offiziere • 3406 Unteroffziere und Mannschaften",
• "Das Preußische • Res.-Inf.-Regt. • Nr. 3 • Seinen unsterblichen Toten • die Ehre über das Leben • Ostpreußen wacht!",
• "Pro gloria et patria • Reserve Feldartillerie Regiment Nr. 1".

Pułk artylerii wschodził w skład 36. rezerwowej dywizji piechoty I rezerwowego korpusu armii niemieckiej.

Wykonana z brązu tablica o treści: "Den Kämpfern von Tannenberg • Res. Feld.=Art. Rgt. Nr. 36."

Poniżej tablica o treści: "Ldw. Inf. Regt. 34 seinen gefallenen Kameraden"

Zlokalizowana na ścianie wieży narodu niemieckiego, od strony wieży nr 3.

"Den Gefallenen • des Königl. Preuß. • Jäger=Regiments • zu Pferde Nr. 4".

Poświęcone jednostkom wchodzącym w skład 69 brygady piechoty 36 dywizji piechoty XVII korpusu armii niemieckiej. Pierwsza nisza na lewo od tablicy 17. batalionu saperów.

"Ihren für die Befreiung • der Ostmark gefallenen • Helden •• das Inf. Rgt. • Generalfeldmarschall • von Mackensen • 3. Westpreuß. Nr. 129 •• das 8. Westpreußische • Infanterie Regiment • Nr. 175 •• Schulter an Schulter kämpften diese Regimenter • als 69. Inf. Brigade • im Verbande der 36. Infanterie-Division".

Zlokalizowana między wieżą nr 2, a wieżą nr 3. Autorem projektu był Hermann Hosaeus z Berlina. Poświęcona pamięci 17. (1. zachodniopruskiego) batalionu saperów. Inskrypcja:

"1. West= Preussisches Pionier= Bataillon 17".

Cztery tablice pamiątkowe zlokalizowane w niszy pomiędzy wieżą nr 2, a wieżą nr 3, na prawo od tablicy 17. batalionu saperów. Poświęcone pułkom artylerii polowej z 35. i 36. dywizji piechoty XVII korpusu armii niemieckiej. Tablice poświęcone:

• lewy górny róg - 36. pułk artylerii polowej ("2. Westpreußiches • Feldartillerie-Regiment Nr. 36 • fürs Vaterland • starben den Heldentod • 37 Offiziere, 51 Unteroffiziere, • 306 Mannschaften • 1914 / 1918"),
• prawy górny róg - 72. pułk artylerii polowej ("Feldartillerie-Regiment Nr. 72 • Hochmeister • In 43 Schlachten und Gefechten star- • ben den Heldentod für Kaiser und Reich • 39 Offiziere, 46 Unteroffiziere, 216 Mann- • schaften des Regiments • 1914 / 1918"),
• lewy dolny róg - 71. pułk artylerii polowej ("Feldartillerie-Regiment Nr. 71 • Groß-Komtur"),
• prawy dolny róg - 81. pułk artylerii polowej ("THORNER FELDARTILLERIE-REGIMENT NR. 81")

Zlokalizowana na ścianie wieży Prus Wschodnich, od strony wieży nr 2.

Zlokalizowane na ścianie wieży Prus Wschodnich od strony wieży nr 4.

Centralna poświęcona 12. pułkowi ułanów. Inskrycja: "ULANEN • 12". Autorem projektu był Hermann Hosaeus z Berlina.

Po lewej stronie tablica poświęcona pamięci 5. (zachodniopruskiego) pułku kirasjerów im. księcia Wirtembergii Fryderyka. Inskrypcja:

"KÜR. RGT. HERZOG FRIEDRICH • EUGEN VON WÜRTTEMBERG • (WESTPR.) No. 5 • ES STARBEN DEN HELDENTOD • 1914-1918 • 30 OFFIZIERE • 272 UNTER- • OFFIZIERE U. KÜRASSIERE".

Po prawej stronie tablica poświęcona 4. pułkowi ułanów. Inskrypcja: "ULANEN RGT. 4 • ES FIELEN • 1914-1918 • 25 OFFIZIERE • 185 UNTEROFFI- • ZIERE UND • ULANEN".

"Im Verbande der • 1. Kav. Division • kämpften bei • Tannenberg •• Div. Stab • Kür. Rgt. 3 • Drag. Rgt. 1 • Ul. Rgt. 12 • Jäg. z. Pf. Rgt. 9 • Kür. Rgt. 5 • Ul. Rgt. 4 • Ul. Rgt. 3 • Jäg. Btl. 2 • R. Abtlg. F.A. 1 • M.G.A. 5 • Nachr. Abtl. 1 • Pi. Abtlg. 1 • Fü. Abtlg. 1".

Zlokalizowany w pierwszej niszy od wieży sztandarowej w kierunku wieży nr 3.

"DEN HELDEN UNSERER WAFFE • IM WELTKRIEGE • DER WAFFENRING • DER SCHWEREN ARTILLERIE".

Pomnik znajdował się pierwotnie w drugiej niszy od strony wieży nr 4 w kierunku nr 5. Następnie został przeniesiony do innej niszy i przebudowany.

"IHREN GEFALLENEN KAMERADEN GEWIDMET VON DEN FLIEGERN UND LUFTFAHRERN".

Między wieżą 4 i 5 - druga nisza od wieży nr 4. Zastąpił pierwotną lokalizację pomnika lotników.

"VOLK FLIEG DU WIEDER • UND DU BIST SIEGER • DURCH DICH ALLEIN".

"An dieser geheiligten Stätte ruhen 20 deutsche Soldaten • gefallen in der Schlacht bei Tannenberg am 28.8.1914. Hier • ehrt Deutschland das Andenken seiner Toten aus dem Weltkriege • 1914-18. 1 840 000 haben in fremder Erde und auf dem Grunde der • Meere, 206 000 in der Heimat ihre letzte Ruhestätte gefunden".

Zlokalizowany w pierwszej niszy w kierunku wieży nr 6.

"Unserer toten Kameraden! • Reichsvereinigung ehem. Kriegsgefangener e.V."
"ÜBER 100 000 DEUTSCHE SOLDATEN GABEN IN DER • KRIEGSGEFANGENSCHAFT IHR LEBEN FÜR DEUTSCHLAND".

Zlokalizowany między w pierwszej niszy wieży żołnierskiej w kierunku wieży nr 5.

"Ich hatt' einen Kameraden… • Seinen Gefallenen • Der Sängerbund Ostpreußen."

Zlokalizowana pomiędzy wieżą nr 4, a wieżą nr 6.

"Den Gefallenen der • Nachrichtentruppe • im Weltkriege • 1914 1918".

Zlokalizowana pomiędzy wieżą nr 4, a wieżą nr 6.
Inskrypcja: "25573 • EISENBAHNER • FIELEN IN • WELTKRIEGE".

Zlokalizowana między wieżą nr 4, a wieżą nr 6.

Zlokalizowana między wieżą nr 4, a wieżą nr 6.

"DIE DEUTSCHE ÄRZTESCHAFT DEM SANITÄTSDIENST IM WELTKRIEGE".

Zlokalizowana na ścianie wieży żołnierskiej od strony wieży nr 7.

"(…) • Infanterie Regiment von • Boyen (5. Ostpr.) Nr. 41.".

"Das Grenadier • Regiment • Kronprinz • (I. Ostpr.) Nr.1 • Seinen Gefallenen •• Alt meine Fahnen, • Alt meine Ehr, • Jung blieb mein • Streben, • Scharf meine Wehr. • Ruht nicht auf • Lorbeer, • Aus großer Zeit, • Du riefst, mein • König, • Ich bin bereit.".

Zlokalizowana na ścianie wieży ofiar I wojny światowej (od strony wieży nr 6). Wykonana z brązu tablica z inskrypcją: "Grenadier = Regiment • König Friedrich d. Große • (3. Ostpr.) Nr. 4".

Zlokalizowany w pierwszej niszy od strony wieży nr 7 w kierunku wieży nr 8. Na przeciwstawnych płaszczyznach pomnika umieszczono tablice:

"Seinen gefallenen • Kameraden • Infanterie-Regiment • Generalfeldmarschall • von Hindenburg • 2. Mas. Nr. 147".
"Seinen gefallenen • Kameraden • 2. Ermländischen • Infanterie-Regiment • Nr. 151".

Autorem pomnika był rzeźbiarz Schimmelpfennig. Na ścianie niszy wisiały ponadto dwie pamiątkowe tablice o treści:

"DEN SIEG BEI • ORLAU-LAHNA • … • 1. MASURISCHES INFANTERIE RGMT. NR 146 • INFANTERIE RGMT. GENERALFELDMARSCHALL VON HINDENBURG (2. MASURISCHES) NR 147 • 2. ERMLÄNDISCHES INFANTERIE RGMT. NR 151 • JÄGER BTLN. GRAF YORCK V. WARTENBURG (OSTPREUSSISCHES) NR. 1 • 2. MASURISCHES FELDARTILLERIE RGMT. NR. 82".
"GENERAL WILHELMI • FÜHRER DER 73. INF. BRIGADE • BEI ORLAU - LAHNA …8.1914".

Zawieszona na ścianie w niszy na lewo od pomnika 147. i 151. pułku piechoty. Autorem odsłoniętej 25 sierpnia 1929 r. tablicy był Hans Dammann. Druga tablica nieznanej formacji ułożona w niszy w poziomie.

"Das 1. Masurische • Inf. Reg. Nr. 146 •• Das 1. Ermländische • Inf. Reg. Nr. 150 • ihren bei Tannenberg gefallenen Helden • zum Gedächtnis".

"Den für das Vaterland im Weltkriege 1914 – 1918 • gefallenen Helden des Kgl. Preuß. Infant. Regts. • „Freiherr Hiller v. Gaertringen (4. Pos.) Nr. 59" • in unwandelbarer Treue und Dankbarkeit. • Es starben den Heldentod im Weltkriege: 89 Offiziere, • 266 Unteroffiziere, 3481 Mannschaften. • Davon in der Schlacht bei Tannenberg: 22 Offiziere, • 42 Unteroffiziere, 703 Mannschaften."

"Vom Kgl. Preuß. (5. Westpr.) • Inf. Regiment 148 • starben im Weltkriege 1914/18 • den Heldentod fürs Vaterland • 140 Offiziere und ? Unteroffiziere • und Mannschaften • ? in der Schlacht bei Tannenberg • ? Offiziere ? Unteroffiziere und Mann.".

Tablica 152 pułku piechoty została odsłonięta 25 sierpnia 1929 roku. Inskrypcja:

"So schlug das Deutsch Ordens-Inf.-Regiment Nr 152 den Slaven bei Tannenberg 1914 als Vergeltung für 1410.".

Zlokalizowana na ścianie wieży dowódców, od strony wieży nr 7.

Tablica o treści: "Zum Gedächtnis • der Teilnahme des • Landw. Inf. Reg. • Nr. 107 • als der einzigen • sächsischen Truppe • an der Schlacht • bei Tannenberg".

"Landw. Inf. Regt. 19".

Zlokalizowana w pierwszej niszy od strony wieży nr 8 w kierunku wieży nr 1.

"Ihr starbt, damit die Heimat nicht verdorben, • wir leben, dass ihr nicht umsonst gestorben."

"Res. Inf.-Regt. 2".
"Res. Inf.-Regt. 9".

Plakieta z wizerunkiem końskiej głowy była zlokalizowana między wieżą nr 8, a wieżą nr 1.

"RES. DRAG. RGT. 5 • 1914-1918.".

Zlokalizowany przy wieży wejściowej, od strony wieży nr 8. Autorem wykonanej w dębowym drewnie rzeźby był Karl Sylla.

"Kgl. + Preuß. • Land • wehr • Inf. Rg. 5".

"Königin • Luise Bund • Dem Andenken • der deutschen Helden."
"Königin • Luise Bund • Dem Andenken • unserer Königin."

Prawdopodobnie fragment pomnika pułkowego.

"1914 1918 • Seinen • Gefallenen • im Weltkriege • der • Deutsche • Feldpostbund".

Górna tablica poświęcona 1. Rezerwowej Dywizji Piechoty.

"Königl. Preuß. 1. Res. Div.".

Poświęcone jednostkom wchodzącym w skład 70 brygady piechoty 35 dywizji piechoty XVII korpusu armii niemieckiej. Autorem tablicy 21. pułku był Paul Birr.

"Infanterie=Rgt. • von Marwitz • 8. Pommersches • Nr 61 • seinen gefallenen • Kameraden."

"Infanterie=Regiment • von Borcke • (4. pomm.) Nr 21 • seinen Gefallenen."

Poświęcone jednostkom wchodzącym w skład 87 brygady piechoty 35 dywizji piechoty XVII korpusu armii niemieckiej.

"Seinen Gefallenen • Das Kulmer • Infanterie Regiment • Nr. 141".

"Unseren Gefallenen • 9. Westpreußisches • Infanterie Regiment • Nr. 176 • 1914 - 1918".

Pułk wchodził w skład XVII korpusu armii niemieckiej.

"Den Gefallenen • des ersten • Westpreussischen • Fussartillerie=• Regiments • Nr. 11".

Inskrypcja:

"1914 - 1918 • Den 60 Offizieren • 200 Unteroffizieren • und 1466 Pionieren • die im Weltkriege • ihr Leben fur uns • hingaben • das Pommerische • Pionier-Bataillon • no. 2 • und seine Glieder • Die Freiheit und das • Himmelreich gewinnen • keine Halten! E.M. Arndt".

"Dragoner Regiment • Prinz Albrecht • von Preußen • (Litth.) No. 1 • 1717-1919 •• Mit Gott • für • König und Vaterland".

"In Treue fest • Die Kameraden des. ehem. • Dragoner Regiments • König Albrecht v. Sachsen • (Ostpr.) No. 10".

"Den Gefallenen des • Danziger Infanterie • Regiments Nr: 128 • 1914 - 1918".

"Infanterie Regiment • Graf Dönhoff • (7 Ostpr.) Nr 44".