Olsztyn

Usytuowany na północnym skraju miasta, w lesie miejskim, po zachodniej stronie szosy do Lidzbarka Warmińskiego. Od strony szosy dojazd aleją obsadzoną świerkami. Na planie nieregularnego wieloboku, o powierzchni 0,20 ha. Od strony wschodniej, na krańcach południowym i północnym, dwie kwatery w kształcie koła, mogiły usytuowane w zagłębieniu. Obie kwatery połączone alejką. W głębi cmentarza układ mogił w półkola. Mogiły ziemne, na każdej dębowy krzyż, ustawiony na niskiej betonowej podstawie, na krzyżach pierwotnie napis z nazwiskiem, stopniem, numerem jednostki i datą śmierci.

W sierpniu 1914 r. pochowano tu pierwszych 7 żołnierzy armii niemieckiej, poległych w walkach w Olsztynie. Pozostali to polegli na innych frontach lub zmarli w miejscowym lazarecie. Spoczywa tu też kilku weteranów I wojny światowej pochowanych w późniejszym okresie, m.in. Generalmajor Robert Alexander Bürkner. Mogiły żołnierzy z I wojny światowej zajmują wschodnią część cmentarza, w głębi — w okresie międzywojennym — chowano również osoby cywilne, a następnie żołnierzy niemieckich poległych w trakcie działań II wojny światowej. Łącznie spoczywa tu około 800 żołnierzy z obydwu wojen światowych (87 żołnierzy z IWŚ). Cmentarz odrestaurowany, w centralnym miejscu ustawiony wysoki, drewniany krzyż.

Źródło: W. Knercer, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyńskim, Warszawa 1995

Fot. Piotr Gapiński

Fot. Piotr Gapiński

Fot. Piotr Gapiński

Rys. Deutscher Werkbund, Kriegsgräber im Felde und daheim, München 1917, s. 37

Eduard Krause, * 1897, † 1916
Kriegsfreiw. Karl, † 24.8.1914
Revervist Bogumil, † 24.8.1914
Leutn. Vogdt, † 24.8.1914
Hauptm. von Knobelsdorf, Landst. Batl. Allenstein II
Reservist Walteich, † 24.8.1914
Antonius Kraus, *1896 † 1916
Gefr. Erich Schoeneberg, * 26.6.1892, † 27.11.1917
Feldw. Franz Block, * 2.2.1882, † 16.12.1914
Albrecht Roensch, * 14.1.1897, † 13.7.1915
Ulrich Schenk, Allenstein
Ob. Walter Aumann, * 12.7.1876, † 19.12.1918
Hermann Bierkandt, * 1881, † 1915
Leutn. Leskien, † 17.8.1914
Antonius Krause, * 1899, † 1918

Usytuowany na północnym skraju miasta, w lesie miejskim, po wschodniej stronie szosy do Dobrego Miasta, obok dawnego cmentarza dla bezpaństwowców. Pierwotny układ cmentarza nieznany, najprawdopodobniej na planie prostokąta, mogiły ziemne, w rzędach, na każdej znajdował się drewniany, prawosławny krzyż. Z dawnego układu zachował się granitowy głaz z wykutym napisem w języku niemieckim:

"HIER RUHEN RUSSISCHE SOLDATEN • DIE DEM GEBOTE IHRES HERRSCHERS • FOLGEND IM KAMPFE GEGEN DIE BEFREIER • OSTPREUSSENS DEN TOD ERLITTEN • UND FERN VON IHRER HEIMAT BEIGESETZT SIND • 1914".¹⁾

Podawane przez różnych autorów dane o liczbie pochowanych tu żołnierzy są sprzeczne. W swoim opracowaniu Max Dehnen informuje o 157 żołnierzach armii rosyjskiej poległych w końcu sierpnia 1914 r. Wiktor Knercer, opierając się o dane archiwalne, pisze o 21 żołnierzach. Według Rafała Bętkowskiego spoczywa tu "5 oficerów i 97 żołnierzy". Ze względu na zmiany, jakie nastąpiły w układzie przestrzennym tego miejsca, niemożliwe jest precyzyjne określenie liczby poległych.

Stan zachowania dostateczny. Cmentarz oczyszczony z krzewów i podrostów drzew. Układ mogił całkowicie zatarty.

Źródła:

• W. Knercer, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyńskim, Warszawa 1995, s. 78
• R. Bętkowski, Ruscy w Olsztynie [w:] Debata nr 11(50)2011, s. 43

Fot. Piotr Gapiński

Fot. Adler7

Fot. Piotr Gapiński

Fot. ze zbiorów Rafała Bętkowskiego, [w:] Debata nr 11(50)2011, s. 44

Usytuowane na cmentarzu garnizonowym, położonym przy ul. Szarych Szeregów, w jego północno-wschodniej części.

Położone obok siebie. Pojedyncze groby żołnierzy rosyjskich usytuowane w 10 rzędach po 6 w każdym rzędzie. Groby żołnierzy armii niemieckiej w 13 rzędach po 4 w każdym rzędzie, na każdym z nich stela z imieniem, nazwiskiem, numerem jednostki oraz datą śmierci. Przed tymi kwaterami rząd 10 grobów żołnierzy niemieckich i 6 grobów żołnierzy rosyjskich z tabliczkami pulpitowymi. Kwatera i cmentarz obsadzone lipami. Spoczywa tu 146 żołnierzy armii niemieckiej i 91 żołnierzy armii rosyjskiej. Kwatera dobrze zachowana.

Źródło: W. Knercer "Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyńskim" (1995)

Fot. Piotr Gapiński

Fot. Adler7

Fot. Piotr Gapiński

Sergt. Peter Golo?ski, Inft. Regt. ?, *29.6.188?, † 28.10.1918
Uffz. Wassili Kotsch???, Russ. Inf. Rgt. ???, *???, † 9.1.1918
Gem. Teodor Sokolow, Inf. Rgt. 290, *18.9.???, † ???
Gem. Swerjan Kirenzow, Regt. 86, *1888, † 12.10.1918
Gem. Nikolai, Swititsch, 2. Kaukask. I., *1892, † 25.10.1918
Gem. Ivan Czihilev, Regt. 86, *1891, † 20.10.1918
Gem. Kischelai Karibow, 204. Inft. Regt., *1888, † ?.?.1918
Gem. Sergej Schunilow, 18. Sibip, *1892, † 28.10.1918
Wassili Ssedow, Russ. Inf. Rgt. 315 Gluchow, 29. Jahre, † 7.12.1917
Dimitri Lawrenow, Russ. Inf. Rgt., 30. Jahre, † 2.11.1918
Fiodr Wabitschewitsch, Inf. Regt. ??, *16.9.1889, † ?.?.???
Pion. Paul Bienst, Garn. Batl. Allenstein, *17.1.1893, † 14.10.1918
Musk. David Riens, E. B. I. R. 146, *27.5.1892, † 10.10.1918
Musk. Heinrich Hartmann, E. B. I. R. 146, *1.6.1895, † 24.10.1918
Richard Blumke, Garn. Btl. Allenst., *19.8.1896, † 21.7.1918
Eduard Dietrich, Feld - Rekr. Dep. 10, *16.1.1873, † 14.7.1918
Gustav Adam, 6. Ldst. I. E. Btl. XX 13, *14.6.1886, † 4.8.1918
Gustav Schwalm, Ers. Btl. Inf. Rgt. 156, *25.5.1896, † 6.7.1918

Usytuowana na przeciwko kwatery żołnierzy niemieckich i rosyjskich, w odległości około 25 metrów. Jest miejscem spoczynku żołnierzy niemieckich poległych i zmarłych w latach 1918 - 1920. W pierwszym rzędzie na grobach znajdują się tabliczki pulpitowe z imieniem, nazwiskiem, numerem jednostki oraz datą urodzenia i śmierci.

Fot. Piotr Gapiński

Fot. Adler7

Fot. Piotr Gapiński

Sergt. Paul Gohre, Inf. Rgt. 66, *23.11.1892, † 28.8.1918
Gefr. Friedrich Hubele, Ldst. I. R. 17, *30.11.1893, † 2.10.1918
Musk. Heinrich Mock, E. B. I. R. 146, *8.6.1878, † 16.10.1918
Johann Simanski, 6. Ldst. I. E. Btl. XX 13, *?.?.1875, † 31.7.1918
Hermann Walter, 3. M. G. Komp. XX A. K., *24.8.1890, † 10.8.1918
Johann Sach, Ers. Inf. Rgt. 151, *10.6.1893, † 1.8.1918
Johann Schwarz, Mun. Kol. 89, *23.8.1874, † 16.7.1918
Friedrich Spanka, Ers. Btl. Inf. Rgt. 18, *?.?.1900, † 18.7.1918
Rudolf Mollenhauer, Ers. 16. M. W. Btl. XX A. K., *?.?.1898, † 31.8.1918

Niezachowany. Znajdował się przed budynkiem dzisiejszego Sądu Okręgowego przy ulicy Dąbrowszczaków.

Fot. Adler7

Wzniesiony w pobliżu koszar dragonów, przy skwerze, w miejscu przecięcia al. Wojska Polskiego (dawna ul. Królewska) z ulicą Dąbrowskiego (dawna ul. Magazynowa). Na pozostałości pomnika natrafiono podczas prac ziemnych prowadzonych w 2010 roku. Odkryto wówczas fragmenty ceglanych fundamentów oraz (w sąsiedztwie narożnika cmentarza) tablicę z inskrypcją:

"DEN 1914-18 GEFALLENEN • * KAMERADEN * • DES DRAGONER REGIMENTS • KG ALBERT V. SACHS OSTPR. Nº10".

Tablica znajduje się obecnie w magazynie Muzeum Warmii i Mazur.

Źródła:

• Rafał Bętkowski, Dragoni z Olsztyna, Olsztyn 2011, s. 80, 81
• Ulica Artyleryjska: Ciekawych znalezisk bez liku [w:] olsztyn.gazeta.pl, dostęp 2012-11-11

Fot. ze zbiorów Rafała Bętkowskiego, [w:] "Dragoni z Olsztyna", Olsztyn 2011, str. 80-81

Zlokalizowany na skwerze przed kościołem p.w. Matki Bożej Królowej Polski (kościół garnizonowy), przy ul. M. Konopnickiej (do 1945 roku kościół ewangelicko-augsburski) po jego prawej stronie. Pomnik upamiętniający żołnierzy 73. (1. mazurskiego) pułku artylerii polowej (1. Masurisches Feldartillerie-Regiment Nr. 73). Fragmenty zburzonego pomnika zostały wykorzystane przy budowie pomnika M. Kopernika znajdującego się przy zamkowym murze, nad rzeką Łyną, obok budynku dawnego kasyna oficerskiego.

"**Znowu "Denkmalsweihe" w Olsztynie. Prasa niemiecka w Olsztynie podaje długie sprawozdania dotyczące poświęcenia pomnika dla poległych artylerzystów pułku 73. Mowy wygłosili Superintendent Wedemann i major Selle. Treść mów? Zawsze jedno i to samo, nic nowego, stara piosnka, stara nuta, zgrzyty i nic więcej… O Niemcy, Niemcy, dokąd zdążacie?"

Źródło: Gazeta Olsztyńska, nr 247, 1923.11.01

Fot. Piotr Gapiński

Zlokalizowany na skwerze przed kościołem p.w. Matki Bożej Królowej Polski (kościół garnizonowy, przy ul. M. Konopnickiej, do 1945 roku kościół ewangelicko-augsburski). Po lewej stronie skweru, w pobliżu ulicy Wyzwolenia, pomnik poświęcony żołnierzom 146. (1. mazurskiego) pułku piechoty (1. Masurisches Infanterie-Regiment Nr. 146). Zburzony po 1945 roku - zachowała się jedynie betonowa podstawa.

Fot. Piotr Gapiński

Pomnik upamiętniał żołnierzy 147. (2. mazurskiego) pułku piechoty im. feldmarszałka Hindenburga (2. Masurisches Infanterie-Regiment "Generalfeldmarschall v. Hindenburg" Nr. 147), poległych w czasie I wojny światowej. Został odsłonięty 1. kwietnia 1922 r. przez feldmarszałka Paula von Hindenburga.

Niezachowany. Pierwotnie zlokalizowany przy placu Kopernika (Copernikusplatz, obecnie rondo J. Bema). Poświęcony pamięci żołnierzy 150. (1. warmińskiego) pułku piechoty (1. Ermländisches Infanterie-Regiment Nr. 150). Odsłonięty 3 czerwca 1923 r. Wieńcząca pomnik rzeźba romańskiego żołnierza z mieczem, klęczącego obok stylizowanego ołtarza została wykonana przez Hansa Dammanna. Identyczna rzeźba, również autorstwa Dammanna, znajdowała się na pomniku poległych w Kędzierzynie (dziś Kędzierzyn-Koźle).

"DEN IN WELTKRIEGE 1914 - 1918 GEFALLENEN HELDEN • RES. 1. ERML. INFANTERIE REGIMENTS NR 150 • ZUM GEDACHTNIS • ES STARBEN DEN HELDENTOD • 101 OFFIZIERE 3098 UNTEROFFIZIERE U. MANNSCHAFTEN • DAS OPFER WIR FÜR FREIHEIT, EHRE, RECHT • DIE HOFFNUNG IHR EIN WÜRDIGES GESCHLECHT".

Fot. Adler7

Znajdowała się w sali tradycji 2.(Jäger-) Komp. 2. (Preuß.) Infantr. i ukazywała szlak bojowy 150. (1. warmińskiego) pułku piechoty.

Usytuowana prawdopodobnie na cmentarzu katolickim (Ehrenteil Kathol. Friedhof Allenstein), położonym między ulicami Rataja (Stürkenthaler-Weg) oraz Jagiellońską (Wadanger Chaussee). Pochowano tu 123 żołnierzy armii niemieckiej, 2 żołnierzy armii austriackiej i 3 żołnierzy armii rosyjskiej. Kwatera niezachowana, miejsce jej usytuowania nieznane.

Fot. Piotr Gapiński

Fot. Piotr Gapiński

Usytuowana na dawnym cmentarzu ewangelickim, położonym między obecnymi ulicami Wojska Polskiego i Rataja. Pochowanych jest tu 264 żołnierzy armii niemieckiej poległych w latach 1914-1918. Cmentarz po II wojnie światowej przekształcony w park, miejsce usytuowania kwatery nieznane.

Źródło: W. Knercer, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyńskim, Warszawa 1995

Fot. Piotr Gapiński

Rzeźby wykusza od strony ul. 1 Maja i pl. Jana Pawła II przedstawiały m.in. żołnierzy rosyjskich i niemieckich, artylerię na stanowiskach bojowych i Rosjan wkraczających do Olsztyna. Wewnątrz ratusza w holu znajdowała się tablica z nazwiskami urzędników ratusza poległych podczas IWŚ oraz mozaika przedstawiająca maszerujących żołnierzy. Elementy wystroju związane z wojną zostały zniszczone prawdopodobnie w 1969 roku. Wyjątkiem jest płaskorzeźba przedstawiająca przelatujący nad miasteczkiem Sterowiec Z IV, który przez pewien czas stacjonował w bazie pod Dywitami i zasłużył się w walkach na froncie wschodnim, m.in. na Mazurach w 1915 roku oraz tablica upamiętniająca poległych urzędników ratusza, zakryta współcześnie wykładziną.

Źródło: Lech Kryszałowicz, Ratusz bez tajemnic [w:] "Gazeta Olsztyńska"

Fot. Radosław Nojman

Fot. Piotr Gapiński

VON DE. .....MTEN IHRERN ANGESTELLTEN UND ARBEITERN
OPFERTEN FÜR DAS VATERLAND IHR LEBEN IM WELTKRIEGE

WI?? JOHANN, GEF. 21.8.14
SCHUMANN JOSEF, GEF. 22.8.14
HINZMANN AUGUST, VERM. 26.8.14
SENDROWSKI JOSEF, VERM. 26.8.14
SKRIBSKI JOHANN, GEF. 27.8.14
SCHMIDT EMIL, GEF. 12.10.14
ROESLER RUDOLF, GEF. OKT. 14
BROZI AUGUST, GEF. 7.11.14
OTTO
?FIN

? RICHARD, GEF. 1.8.15
KUKLINSKI JOSEF, GEF. 8.10.15
FRANZ FRITZ, GEF. 22.3.16
SOROL LEOPOLD, GEST. 8.6.16
WESKI EUGEN, GEF. 17.6.16
?NTER JOHANN, GEF. ?
? KARL, G?
? FRANZ, ?

Źródło: Historia ukrywana pod ratuszową wykładziną. "Bezcelowo" [w:] olsztyn.gazeta.pl, dostęp 2013-01-21