Kętrzyn

Na bramie koszar 4. (3. wschodniopruskiego) pułku grenadierów im. króla Fryderyka Wielkiego (3. Ostpreussisches Grenadier-Regiment "König Friedrich der Große" Nr. 4).

Na pierwszej z tablic napis: "In dieser Kaserne • lag 1898-1919 das • älteste Regiment der • preußischen Armee: • Grenadier Regiment • König Friedr. d. Große • (3. ostpreuß. Nr. 4) • gegründet 1.5.1626".

Napis na drugiej tablicy:

"Das Regiment nahm • an 21 Feldzügen teil • Aus seinen Reihen • fielen während des • Großen Krieges • † 118 Offiziere † • 5000 Unteroffiziere • und Grenadiere".

Fot. Adler7

Usytuowany na skraju miasta, w pobliżu zespołu koszar wojskowych, gdzie mieścił się lazaret garnizonowy, obecnie przy ulicy Kasztanowej. Na planie zbliżonym do kwadratu. Wzdłuż linii granic obsadzony żywopłotem. Podzielony na cztery kwatery. W pierwszej kwaterze przy wejściu, od strony wschodniej, pochowani byli żołnierze rosyjscy. Wejście od strony południowej poprzedzone podwójną aleją, obecnie nieistniejącą, ujęte dwoma kamiennymi pylonami. Wejście od strony zachodniej poprzedzone aleją obsadzoną między innymi kasztanowcami i grabami, biegnącą wzdłuż linii zabudowy koszar i lazaretu.

Na cmentarzu spoczywa 258 żołnierzy armii niemieckiej, w tym 101 poległych głównie w bitwie nad jeziorami mazurskimi, we wrześniu 1914 r., 75 żołnierzy armii rosyjskiej, 2 żołnierzy armii francuskiej i 1 żołnierz armii rumuńskiej. Stan zachowania zły, w stanie szczątkowym, pomnik zniszczony, układ mogił zatarty.

Cmentarz został odnowiony staraniem Towarzystwa Miłośników Ziemi Kętrzyńskiej im. Zofii Licharewej. Wyznaczono alejki, wyeksponowano fragmenty kamiennej rotundy, ustawiono duże drewniane krzyże. W czasie prac porządkowych odnaleziono nieliczne szczątki żołnierskich nagrobków. W kwietniu 2005 r. przeniesiono z parku przy dawnym kasynie wojskowym na teren cmentarza kamień upamiętniający żołnierzy niemieckich poległych na terenie południowo-zachodniej Afryki, w latach 1904-1906.

Na cmentarzu pierwotnie znajdowała się monumentalna, kamienna budowla — pomnik, na planie koła, o średnicy 12 m i wysokości 11 m. Wewnątrz, sześcienny obelisk poświęcony pamięci 1330 żołnierzy pochodzących z powiatu kętrzyńskiego, poległych na frontach wojny:

"Aus dem Kreise Rastenburg fielen für das Vaterland 1330 tapfere …".

Sześcian zwieńczony wysokim metalowym krzyżem z wykutym napisem "ICH LEBE". Na co najmniej czterech z ośmiu kamiennych kolumn rotundy umieszczone były pamiątkowe tablice:

• Tablica ku pamięci żołnierzy 4. pułku grenadierów, o nieznanej treści, pod monogramem pułku (stylizowane litery FR II zwieńczone koroną).
• Tablica z mottem 4. pułku grenadierów: "LEBE BESTAENDIG • KEIN UNGLUECK • EWIGK", poniżej daty upamiętniające 300-lecie pułku: "1626 – 1926" oraz tablica poświęcona żołnierzom pułku poległym w czasie I wojny światowej: "4983 • treue deutsche Män- • ner des Grenadier- • Regimentes König • Friedrich der Grosse • (3. Ostpreußisches) • n: 4 • starben den Helden- • …".
• Tablica poświęcona pamięci 82. pułku artylerii polowej (82. Feld-Artillerie Regiment), pod monogramem pułku (stylizowane litery FAR zwieńczone koroną, poniżej numer pułku), o treści: "Dem Andenken der in Welt- • krieg getreu ihrem Fannen- • eid gefallenen Kameraden • …".
• Tablica o nieznanej treści, poświęcona prawdopodobnie artylerzystom, pod wizerunkiem armaty, z inskrypcją "ULTIMA RATIO REGIS".¹⁾

Źródła:

• W. Knercer "Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyńskim", Warszawa 1995
• http://tomzik.free.ngo.pl, dostęp 2013-07-25
• [Kętrzyn] miasto w cieniu Wolfsschanze - fotorelacja, dostęp 2013-11-17

Fot. Adler7

Pion. Emil Buttner, 2/E Eisenbahn Reg. 1., † 17.4.17
Vizefeldwebel Otto Siegmundt, 3. Komp. Gren. Rgt. 4, *14.2.1882, † 22.2.1915 bei Staroziale im Russland
Gefr. Wilhelm ?erst, ???, † 14.12.1?
Kan. Max Schramm, ?. Feldartl. Regt. ?5, † 27.8.18
Musk. ??? Pieczka
???. ??? ?artkowski, ??? Reg. 82, † ?.7.18
???. A??. Ho?zmann, E. Feldart. Reg. 82, *5.3.99, † 19.9.1917
Wehrm. Heinrich H???, ?. Ldw. Inf. Reg. ?, *2?.?.??, † 2?.11.1?
Res. Karl Werner, ?. Gren. Reg. 4, *2?.?.??, † 19.12.??
Ldstrm. Josef ???, ???, *?.?.9?, † 1?.?.1?
Musk. Neubert, Inf. Regt. 18
Musk. Tullney, Inf. Regt. 18
Musk. Turczinski, Inf. Regt. 18
Musk. Wierzoc, Inf. Regt. 18
Musk. Wrohowski, Inf. Regt. 18
Uffz. Asmussen, Inf. Regt. 146
Musk. Grzanna, Inf. Regt. 146
Musk. Gutowski, Inf. Regt. 146
Gefr. Hilleberg, Inf. Regt. 148
Uffz. Korzick, Inf. Regt. 150
Musk. Lembke, Inf. Regt. 150
Musk. Linka, Inf. Regt. 150
Musk. Marquard, Inf. Regt. 150
Musk. Peitzmeier, Inf. Regt. 150
Musk. Brosch, Inf. Regt. 151
Musk. Hillebrandt, Inf. Regt. 151
Musk. Murawski, Inf. Regt. 152
Musk. Petrik, Inf. Regt. 152
Musk. Vorderbrügge, Inf. Regt. 152
Musk. Zurheide, Inf. Regt. 152
Uffz. Büchner, Inf. Regt. 71
Gefr. Stolze, Inf. Regt. 71
Musk. Gutjahr, Inf. Regt. 71
Musk. Panzer, Inf. Regt. 71
Musk. Röder, Inf. Regt. 71
Musk. Cramer. Inf. Regt. 94
Musk. Orthmann, Inf. Regt. 95
Gefr. Karnbach, Res. Inf. Regt. 9
Res. Spremberg, Res. Inf. Regt. 9
Landwehrm. Ciesielski, Res. Inf. Regt. 49
Offz. Stellv. Grosche, Res. Inf. Regt. 225
Gefr. Findhammer, Res. Inf. Regt. 225
Res. Goldmann, Res. Inf. Regt. 225
Res. Pannasch (Baensch), Res. Inf. Regt. 225
Res. Rzehazek, Res. Inf. Regt. 225
Kriegsfreiw. Salewski, Res. Inf. Regt. 225
Kriegsfreiw. Wehnelt, Res. Inf. Regt. 225
Kriegsfreiw. Zimpel, Res. Inf. Regt. 225
Gefr. Lägel, Res. Inf. Regt. 226
Musk. Beutler, Res. Inf. Regt. 226
Landwehrm. Graczyck, Res. Inf. Regt. 226
Kriegsfreiw. Swienteck, Res. Inf. Regt. 226
Uffz. Mummert, Res. Inf. Regt. 227
Res. von Alkiewicz, Res. Inf. Regt. 227
Res. Nowack, Res. Inf. Regt. 227
Res. Sajons, Res. Inf. Regt. 227
Res. Schelski, Res. Inf. Regt. 227
Musk. Wachowiak, Res. Inf. Regt. 227
Musk. Wasielewski, Res. Inf. Regt. 227
Res. Zientkowski, Res. Inf. Regt. 227
Gefr. Gürlich, Res. Inf. Regt. 228
Gefr. Leffler, Res. Inf. Regt. 228
Kriegsfreiw. Broja, Res. Inf. Regt. 228
Kriegsfreiw. Schleicher, Res. Inf. Regt. 228
Musk. Otte, Inf. Regt. 229
Res. Pankalla, Inf. Regt. 229
Musk. Pietzke, Inf. Regt. 229
Res. Spetta, Inf. Regt. 229
Musk. Bluhm, Res. Inf. Regt. 230
Res. Ehr, Res. Inf. Regt. 230
Musk. Maltasch, Res. Inf. Regt. 230
Kriegsfreiw. Riedel, Res. Inf. Regt. 230
Musk. Schmolke, Res. Inf. Regt. 230
Musk. Siwon, Res. Inf. Regt. 230
Musk. Slowik, Res. Inf. Regt. 230
Kriegsfreiw. Leider, Res. Inf. Regt. 231
Musk. Müller, Res. Inf. Regt. 231
Jäger Katzia, Res. Jäg. Batl. 21
Gefr. Mallach, Res. Inf. Regt. 34
Musk. Fuß, Inf. Regt. 41
Musk. Kubowski, Inf. Regt. 41
Uffz. Burchert, Gren. Regt. 3
Gefr. Strauß, Inf. Regt. 43
Musk. Arndt, Inf. Regt. 43
Musk. Saul, Inf. Regt. 43
Gren. Sowatzki, Gren. Regt. 4
Gren. Wölk, Gren. Regt. 4
Gefr. Appel, Inf. Regt. 44
Musk. Ladwig, Inf. Regt. 45
Musk. Wuthe, Inf. Regt. 45
Feldw. Steinicke, Res. Inf. Regt. 5
Landwehrm. Buckow, Res. Inf. Regt. 5
Kan. Allenstein, Felda. Regt. 16
Landwehrm. Ohde, Landw. Inf. Regt. 76
Landwehrm. Rentz, Landw. Inf. Regt. 34
Fleischer
Stendal

Źródła:

• zachowane inskrypcje
• M. Dehnen, Die Kriegsgräber in Ostpreussen von 1914/15, Würzburg 1966, s. 86, 88, 102, 117, 122, 125, 159, 165, 168

Usytuowana w południowej części cmentarza przy jednej z alei. Pojedyncze mogiły rozmieszczone w różnych częściach cmentarza. Bliższa lokalizacja nieustalona. Łącznie pochowanych jest tu 32 żołnierzy armii niemieckiej i 2 armii rosyjskiej. Kwatera i mogiły zlikwidowane.

Źródło: W. Knercer "Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyńskim", Warszawa 1995

Poświęcony pamięci 4. (3. wschodniopruskiego) pułku grenadierów im. króla Fryderyka Wielkiego (3. Ostpreussisches Grenadier-Regiment "König Friedrich der Große" Nr. 4). Stał nieopodal budynku poczty. Został zaprojektowany przez Kassbauma i odsłonięty 1.5.1926 r. z okazji 300-lecia powstania pułku.

Od frontu umieszczony był monogram patrona pułku oraz daty 1626 - 1926. Na cokole inskrypcja: "Grenadier - Regiment • König Friedrich der Große • (3. Ostpr.) Nr. 4". Na tylniej stronie wymienione były najważniejsze miejsca bitew, jakie stoczył ów pułk w swojej historii:

"1686 Ofen • 169? Belgrad • 1705 Casiano • 1706 Turin • 1715 Stralsund •• 1742 Czaslau • 1745 Hohenfriedberg • 1758 Zorndorf • 1807 Pr. Eylau Graudenz •• 1813 Gr. Beeren Dennewitz • 18?? Eripzin 1866 Königsgrätz • 1870 Colombey-Hallue •• 1914-18 Gumbinnen - Tannenberg • Masurische Seen - Winterschlacht • Dünaburg an der … • ….".

Pomnik został zburzony w 1945 r. Jego kopię odsłonięto dnia 3.5.1969 r. w Wesel, na terenie jednostki wojskowej, która kultywuje tradycje pułku. Latem 2004 r. w trakcie prac porządkowych na terenie parku odkopano cokół oryginalnego pomnika, który po konserwacji został wyeksponowany.

Źródło: T. Korowaj "Rastenburg/Kętrzyn.Przewodnik historyczny po mieście", 2005

Fot. Adler7

Przed 1945 r. w kościele [św. Jerzego] wisiały (…) cztery tablice: z nazwiskami poległych na wojnie w latach 1813-1815 (11 nazwisk), 1870-1871 (13 nazwisk) oraz w czasie I wojny światowej w latach 1914-1918 (ok. 400 nazwisk na dwóch tablicach). Tablicę poświęconą parafianom poległym na frontach I wojny światowej zamontowano w 1929 r.

Źródło: T. Korowaj "Rastenburg/Kętrzyn.Przewodnik historyczny po mieście", 2005

Na terenie lapidarium wyeksponowane są dwie żeliwne tablice z cmentarza wojennego w Skandławkach (Heldenfriedhof Skandlack), ufundowane przez rodzinę Siegfried - ówczesnych właścicieli majątku. Jedna poświęcona jest 25 żołnierzom armii niemieckiej poległym w walkach w okolicach Skandławek, we wrześniu 1914 roku, druga poświęcona mieszkańcom majątku poległym na frontach I wojny światowej 1914-1918.

Na pierwszej z tablic napis: "FÜR UNS FIELEN • FÜNFUNDZWANZIG • DEUTSCHE SOLDATEN • IM GEFECHT BEI • SKANDLACK • SEPTEMBER 1914 • DEN HELDEN • ZUM GEDÄCHTINS • RITTERGUT SKANDLACK".

Napis na drugiej tablicy:

"AUS DEM GUTSBEZIRK FIELEN • FÜR DAS VATERLAND • IM GEFECHT BEI SNOBKEN OSTPR. • RUDOLF SCHAAK 3/JÄG. Z. PF. NR. 10 • * 4.4.1893 † 8.2.1915 • IN DEN KARPATHENKÄMPFEN• FRIEDRICH PARTENBREITER 5/INF. • RES. 48 * 1.10.1890 † 14.4.1915 • IM GEFECHT BEI WALLENDÜNE MITAU • OTTO GEMBRIES 11/GREN. REGT. 4 • † 24.1.1917 • IN DER DOPPELSCHLACHT AISNE-CHAMPAGNE • PAUL MALETZKI 5/FUSSART. REGT. 22 • * 23.7.1897 † 27.4.1917".

Źródło: T. Korowaj, Rastenburg/Kętrzyn.Przewodnik historyczny po mieście, 2005

Fot. Piotr Gapiński

RUDOLF SCHAAK, 3/JÄG. Z. PF. NR. 10, * 4.4.1893, † 8.2.1915
FRIEDRICH PARTENBREITER, 5/INF. RES. 48, * 1.10.1890, † 14.4.1915
OTTO GEMBRIES, 11/GREN. REGT. 4, † 24.1.1917
PAUL MALETZKI, 5/FUSSART. REGT. 22, * 23.7.1897, † 27.4.1917