Czersk

Położony na południowy-zachód od miasta, w głębi lasu, koło wsi Łukowo. Założony pod koniec 1914 r. przy obozie jenieckim Kriegsgefangenenlager Czersk - filii obozu w Tucholi. Początkowo przetrzymywano tu żołnierzy armii rosyjskiej wziętych do niewoli podczas walk w Prusach Wschodnich. Niemcy nie byli przygotowani na tak dużą ilość jeńców, którzy pozostawali początkowo pod gołym niebem i byli zmuszeni do budowy budynków i urządzeń obozowych. Większość jeńców, zmarłych w obozie, umarło z powodu chorób zakaźnych: gruźlicy, zapalenia płuc, duru (tyfus) plamistego i brzusznego, ospy, cholery, tężca, febry oraz biegunki (czerwonka). Dużą umieralność powodowały także rany pobitewne czy samobójstwa. Wiele ofiar pochłonęła epidemia grypy (hiszpanka), która zaczęła się w lecie 1918 r.

Zmarli jeńcy grzebani byli w mogiłach zbiorowych, m.in. na cmentarzu określanym przez Niemców jako „Russenfriedhof” („cmentarz rosyjski”). W większości grobów spoczywa od 4 do 6 jeńców. Początkowo znajdowały się na nich drewniane krzyże, które wymieniono później na betonowe. Z tyłu tych krzyży umocowane są oryginalne tabliczki wykonane przez jeńców rosyjskich. Umieszczano na nich numer pogrzebu i nazwisko jeńca (wyryte cyrylicą), a czasem nazwę jednostki wojskowej. Groby z ostatnich pogrzebów posiadają tylko tabliczki z numerami (najwyższy numer – 4898). Groby z pierwszych kilkunastu rzędów pozbawione są jakichkolwiek tabliczek umożliwiających identyfikację pochowanych w nich jeńców.

Na cmentarzu znajduje się pomnik żołnierzy rosyjskich, ufundowany ze składek jeńców podczas ich pobytu w niewoli. Znajdują sie na nim daty: "1914-1917". W 2017 r. umieszczono na pomniku tablicę pamiatkową, która niestety zawiera błędne informacje. Podana tam liczba pochowanych – 5116 jeńców wojennych – nie ówzględnia ekshumacji dokonanych przez wojskowe misje poszukiwawcze: francuską, brytyjską i włoską. Obecnie spoczywa tu prawdopodobnie 5009 jeńców – głównie Rosjan i Rumunów.

W 1923 r. ekshumowano szczątki 49 francuskich jeńców wojennych, które w większości pochowano następnie na Nécropole Nationale des Prisonniers de Guerre (Nekropolia Narodowa Jeńców Wojennych) w Sarrebourg. 64 Brytyjczyków ekshumowano w 1925 r. i przeniesiono na Cmentarz Wojenny Wspólnoty Brytyjskiej w Poznaniu, gdzie upamiętniono także jednego jeńca, którego grobu nie udało się odnaleźć¹⁾. W 1926 r., po utworzeniu w Warszawie Cimitero Militare Italiano in Polonia (Cmentarz Żołnierzy Włoskich), większość Włochów ekshumowano. Nie odnaleziono miejsc pochówku dziesięciu jeńców, którzy nadal spoczywają w Czersku²⁾.

Na cmentarzu pochowano także czterech żołnierzy armii niemieckiej zmarłych pod koniec 1918 r. oraz Franciszka Gnacińskiego zastrzelonego przez patrol Grenzschutz’u w 1919 r.

Źródła:

• Alicja Marcinkiewicz, Cmentarz obozu jeńców wojennych w Czersku w świetle materiałów archiwalnych ze zbiorów Muzeum Historyczno-Etnograficznegow Chojnicach, [w:] Chojnickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk „ZESZYTY CHOJNICKIE” 2016, nr 32, str. 250-258
• Józef Wąsiewski, Księga Pamięci. Jeńcy wojenni zmarli podczas Wielkiej Wojny 1914-1918 w Kriegsgefangenenlager Czersk, 2017.

Fot. Krzysztof Menel

Fot. Alicja Młyńska amlynska@o2.pl